Hindistan müxbiri
Günəş üfüqdən bir qədər yuxarı və ya aşağı uzanır, uca dağlar isə tünd kölgələr yaradır.
Dərin kraterlər sonsuz qaranlıq üçün əlverişli imkan yaradır. Bu ərazilərin bəziləri milyardlarla ildir ki, gün işığından məhrumdur.
Bölgədə temperatur heyrətamiz dərəcədə aşağı -248 dərəcəyə düşür, çünki Ayda səthi qızdırmaq üçün atmosfer yoxdur.
İndiyədək kimsə bu, tamamilə sirr dolu əraziyə ayaq basmayıb.
NASA-nın məlumatına görə, Ayın cənub qütbü “sirr, elm və intriqa” ilə doludur.
Təəccüblü deyil ki, Ayın cənub qütbünə çatmaq üçün sözdə kosmik yarış var.
Bu həftə Hindistan Chandrayaan-3 adlandırılan maşını Ayın cənub qütbünə endirməyi planlaşdırır.
(Bazar günü bunu ilk edəcəyi gözlənilən Rusiyanın “Luna-25” kosmik gəmisi Aya çırpıldı).
Hindistan eyni zamanda 2026-cı ilə “Ayın qaranlıq tərəfini” (sözügedən kölgəli bölgələri) araşdırmaq üçün Yaponiya ilə birgə Ay Qütbünün Kəşfiyyatı (Lupex) missiyasını planlaşdırır.
Nə üçün Ayın cənub qütbü cəlbedici elmi məkan kimi diqqət çəkir?
Alimlər bunun əsas səbəbini su ilə əlaqələndirirlər.
NASA-nın 14 ildir Ayın ətrafında dövr edən kosmik gəmisi Lunar Reconnaissance Orbiter tərəfindən toplanan məlumatlar daim qaranlıq olan böyük kraterlərin bəzilərində bəşəriyyəti potensial təmin edə biləcək su buzunun olduğunu göstərir.
(Ayda atmosferi saxlamaq üçün kifayət qədər cazibə qüvvəsi olmadığından burada vakkum yaranır və nəticədə su bərk və ya buxar şəklində mövcud ola bilər)
Hələ ilk dəfə 2008-ci ildə Hindistanın Chandrayaan-1 Ay missiyası orda suyun olduğuna dair dəlil tapmışdı.
“Su buzunun əlçatan və ya istehsal olunma imkanları hələ bəlli deyil. Başqa sözlə, iqtisadi cəhətdən uyğun şəkildə çıxarıla biləcək su ehtiyatları varmı?”, – ABŞ-ın Notr-Dam Universitetinin planet geologiyası üzrə professoru Clive Neal deyir.
Alimlər deyirlər ki, Ayda su tapmaq perspektivi bir çox cəhətdən həyəcanvericidir.
Günəş radiasiyası görməyən donmuş su milyonlarla il ərzində soyuq qütb bölgələrində toplanmış ola bilər ki, bu da səthdə və ya səthə yaxın qatlarda buzun yığılmasına səbəb ola bilər.
Bu, alimlər üçün günəş sistemimizdəki suyun tarixini təhlil etmək və anlamaq üçün unikal nümunədir.
Böyük Britaniyanın “Open University”-dən planetşünas alimi, Avropa Kosmos Agentliyində çalışan Simeon Barber deyir:
“Biz bura suyun haradan və nə vaxt gəldiyi və Yerdəki həyatın təkamülünə təsirləri nələrdir?” kimi suallara cavab tapa bilərik”.
Professor Barber vurğulayır ki, Ayın səthində və ya planetin qatlarında su əldə etmək üçün başqa “praqmatik” səbəblər var.
Bir çox ölkələr Aya yeni insan missiyaları göndərməyi planlaşdırır və göndəriləcək astronavtların içmək və istifadə etmək üçün suya ehtiyacları olacaq.
Bu missiyalarda avadanlıqların Yerdən Aya daşınması Yerin cazibə qüvvəsinin öhdəsindən gəlməyi də “gözə alınmalıdır”. Avadanlıq nə qədər böyük olsa, Aya uğurlu eniş etmək üçün bir o qədər çox raket və yanacaq yükü tələb olunacaq. Yeni kosmos şirkətləri Aya bir kiloqram yük aparmaq üçün, təxminən, 1 milyon dollar tələb edirlər.
“Bu, içməli suyun hər bir litri üçün bir milyon dollar deməkdir! Kosmik sahibkarlar, şübhəsiz ki, Ay buzunu astronavtları yerli qaynaqdan su ilə təmin etmək üçün bir fürsət olaraq görürlər”, – professor Barber deyir.
Bu, hələ hamısı deyil. Su molekulları hidrogen və oksigen atomlarına parçalana bilər və hər ikisi raketləri hərəkətət gətirmək üçün yanacaq kimi istifadə edilə bilər.
Ancaq əvvəlcə elm adamları Ayda nə qədər buz olduğunu, hansı formada olduğunu və səmərəli şəkildə çıxarılıb içməli hala salmaq üçün təmizlənə bilib-bilməyəcəyini öyrənməlidirlər.
Həmçinin, cənub qütbündəki bəzi ekstremal yerlər uzun müddət günəş işığı görür (bu ərazi 200 Yer günü ərzində günəş işığına məruz qalır).
“Günəş enerjisi qütbün malik olduğu digər bir resursdur [Ayda baza və enerji avadanlığı qurmaq üçün]” NASA-da bir layihədə çalışan alim Noah Petro deyir.
Ayın cənub qütbündə Günəş sisteminin nəhəng (meteorit) zərbələri nəticəsində yaranmış krater var. Diametri 2500, dərinliyi 8 kilometrə qədər olan bu krater Günəş sisteminin ən qədim xüsusiyyətlərini, nişanələrini özündə saxlayır.
“Qütbə enməklə siz bu böyük kraterdə nə baş verdiyini anlamağa başlaya bilərsiniz”, – cənab Petro vurğulayır.
Əvvəllər tədqiq edilmiş ekvator ərazilərindən (Ayda) fərqli olaraq, fərqli işıq və istilik mühitində göndəriləcək şəxslər, kosmik kostyumlar və nümunə götürmək üçün xüsusi alətlərlə Ayın cənub qütbündə axtarışlar dəyərli tapıntılar vəd edir.
Lakin elm adamları bunu cənub qütbünə doğru yarış adlandırmaqdan çəkinmirlər.
“Bu missiyalar onilliklər ərzində planlaşdırılıb və dəfələrlə təxirə salınıb.
Ayı anlamaq üçün yarış həyati vacib deyil.
Son dəfə – əsl kosmos yarışından üç il sonra biz Aya olan marağımızı itirdik və 50 il onun səthinə qayıtmadıq”, – Arizona Universitetinin planet elmləri üzrə professoru Vishnu Reddy deyir.
Alimlər vurğulayırlar ki, Hindistan və Rusiya missiyalarının da bəzi ümumi məqsədləri olub.
Hər iki missiya əvvəlki Ay missiyalarından fərqli olaraq, cənub qütb bölgəsində eyni ölçülü kosmik gəmi ilə ekvatorun daha cənubunda eniş etməyi hədəfləyib.
2019-cu ildəki uğursuz eniş cəhdindən sonra Hindistan qütbün yaxınlığında Aya dəqiq eniş etmək qabiliyyətini nümayiş etdirməyə çalışacaq.
O həmçinin Ayın ekzosferini – planetin üzərində son dərəcə seyrək olan atmosferi – tədqiq etmək və qütb reqolitini, əsas qaya üzərində dayanan milyardlarla il ərzində yığılmış boş hissəcikləri və tozları təhlil etməyi planlayır.
Luna-25-in də məqsədlərinə qütb reqolitinin tərkibinin təhlili, həmçinin, Ay qütbünün ekzosferinin plazma və toz elementlərinin tədqiqi daxildir.
Hindistan gəmisinin eniş yeri “qütbdən bir qədər uzaqda” nəzərdə tutulur. “Lakin [təmin etdiyi məlumatlar] heyranedici olacaq”, – Professor Neal deyir.
Rusiya və Çin tədqiqat obyektlərini inkişaf etdirmək üçün Ayın səthində, orbitdə və ya hər ikisində kosmik stansiya tikməyi planlaşdırır.
Rusiya indi daha çox Luna missiyaları planlaşdırır.
NASA Ay boyunca istənilən yerlərə getmək üçün kommersiya eniş aparatlarına alətlər göndərir.
Yaponiya avqustun 26-da ağıllı eniş aparatını (SLIM missiyası) göndərməyə hazırlaşır. Bu, Aya dəqiq eniş texnikasını nümayiş etdirmək üçün kiçik miqyaslı missiyadır.
Təbii ki, NASA-nın Artemis proqramı son Apollon missiyasından yarım əsrdən xeyli keçdikdən sonra kosmonavtları Aya qaytarmağı hədəfləyir.
“Ay nəhəng tapmacaya (puzzle) bənzəyir. Nümunələrə və Ay meteorit məlumatlarına əsaslanan bəzi parçaları əlimizdədir, dörddəbir hissəsi və kənarları var. Ümumilikdə, bizdə Ayın necə olduğuna dair bir şəkil var, lakin o, natamamdır”, – cənab Petro deyir.
“Ay bizi təəccübləndirməyə davam edir”, – o əlavə edir.
